هنگامی که حق در معرض تجاوز قرار گیرد، به شكل دعوا طرح می‌شود و چون اثبات دعوا محتاج دلیل است، لذا مدعی حق باید آن را با دلیل اثبات كند. گاهی در هنگام عدم تعرض به حق، دلیل كافی بر محافظت از آن قابل دسترسی است، اما هنگامی كه حق مورد نظر در معرض تجاوز قرار گرفت، صاحب حق با فقدان دلیل روبه‌رو می‌شود، مگر اینكه از قبل پیش‌بینی لازم را كرده و دلایل سابق را محفوظ داشته باشد. مسأله تأمین دلیل بر همین پایه استوار است.

تأمین دلیل به معنای در امنیت قرار دادن دلیل است. در مواردی كه اشخاص ذی‌نفع احتمال بدهند كه در آینده استفاده از دلایل و مدارك دعوای آنان از قبیل تحقیق محلی و كسب اطلاع از مطلعان و استعلام نظر كارشناسان یا دفاتر تجاری یا استفاده از قراین و امارات موجود در محل یا دلایلی كه نزد طرف دعوا یا دیگری است، متعذر یا متعسر خواهد شد، می‌توانند از دادگاه، تأمین آنها را درخواست کنند. مقصود از تأمین در این موارد فقط ملاحظه و صورت‌برداری از این گونه دلایل است.

بعنوان مثال، شما دلائل و مدارکی دارید که در حال از بین رفتن است یا ممکن است از بین برود و فعلا هم برای طرح دعوی یا استفاده‏ از این دلائل آماده نمی‌‏باشید و هدفتان این است که این دلائل فعلا در جای امنی محفوظ بماند ، در این صورت بهترین راه تأمین دلیل است . هرچند تامین دلیل برای حفظ و صورت برداری از ادله است و اینکه تا چه حدی قاطع دعوا باشد ، بستگی به نظر قاضی رسیدگی کننده خواهد داشت یا اتومبیلی با اتومبیل شما تصادم و خسارت وارد کرده است و طرف شما حاضر به پرداخت خسارت نیست .در این موقع می‌خواهید که خسارت وارده برآورد شود تا اگر خواستید بعداً از طریق طرح دعوا ،خسارت را وصول کنید در موقع محاکمه ،خسارت‏ معلوم باشد و یا اینکه مثلاً شما مستاجر ملکی هستید و پس از انقضاء مدت اجاره جهت عدم تعلق خسارت و اجرت‌المثل و مطالبه مبلغ ودیعه خود ، تخلیه و خالی بودن عین مستاجره را صورت مجلس و تامین دلیل می کنید.

زمان درخواست تامین دلیل می‌تواند قبل از اقامه دعوا و یا در حین رسیدگی باشد و مي‌تواند کتبی یا شفاهی باشد و به هر حال بایستی حاوی نكات زیر باشد:
مشخصات درخواست كننده در ستون«خواهان» ، مشخصات طرف مقابل در ستون‏ «خوانده» و موضوع تامین دلیل در ستون «خواسته» و در قسمت شرح دادخواست نیز اوضاع و احوالی كه موجب درخواست تأمین دلیل شما شده را اشاره کرده و از دادگاه‏ درخواست جمع ‏آوری و تامین دلیل می‏نمائید

عضو مجری قرار موظف است فقط آنچه را که مورد نظر متقاضی است صورت‌برداری کند نه بیشتر و نه کمتر. مثلا اگر موضوع اجرای قرار تحقیق از شهود در یک موضوع خاص باشد، حق ندارد در خصوص مسایل دیگر از شهود تحقیق کند یا اگر موضوع اجرای قرار صورت‌برداری از اسناد معینی باشد، حق ندارد علاوه بر آن اسناد از سندهای دیگر که مورد تقاضا نیستند صورت‌برداری کند.
گاهی ممکن است تقاضای تامین دلیل همزمان برای چند دلیل باشد، مثلا تصادفی واقع و خسارتی به اتومبیل وارد شده است، در این مورد متقاضی می‌تواند از دادگاه تقاضای تامین دلیل برای "شهادت شهود"، "معاینه محل" و "جلب نظر کارشناس" کند.

درخواست تأمین دلیل در صلاحیت شورای حل اختلاف است که دلایل و امارات مورد درخواست در حوزه آن واقع است، مگر در نقاطی که شورای حل اختلاف تشکیل نشده باشد که در این صورت باید به دادگاه مزبور داده شود.

 

تعریف، نقش و هدف

• تأمین دلیل عبارت است از ملاحظه و صورت برداری از دلایل و مدارک. (م۱۴۹ قانون آیین دادرسی مدنی)

نقش تأمین دلیل از دو جهت است :

1. دادگاه فقط از دعوایی می تواند حمایت کند که مقرون به دلیل باشد و حفظ دلیل تنها از راه تأمین دلیل میسر است؛
2. طرح دعوای بدون دلیل ممکن است موجب مسئولیت مدنی خواهان شده و به محکومیت او به پرداخت خسارات دادرسی منجر شود. (مهاجری، شماره ۶۸۱)

• تأمین دلیل عبارت است از صورت برداری دادگاه (به تقاضای ذی نفع) از ادله اثبات دعوای مدعی، پیش از آنکه زمان اثبات آن فرا رسد. (جعفری لنگرودی، واژه ۴۱۳۳)
• تأمین دلیل حفظ دلیل موجود است نه جمع آوری یا تحصیل دلیل. (مدنی. صفحه ۲۳۰)
• استعلام نظر کارشناس در خصوص موردی است که ممکن است در آینده به علت از بین رفتن موضوع، امکان جلب نظر کارشناس در آن خصوص مقدور نباشد. (مهاجری، شماره ۶۸۲)
• هدف از تأمین دلیل، حفظ دلیل است و میزان ارزش آن با تشخیص دادگاه تعیین می شود. ماده ۱۵۵ قانون آیین دادرسی مدنی)
• تأمین دلیل اقدامی پیشگیرانه است و حتّی می توان در قالب دستور موقت، درخواست تأمین دلیل کرد. (شمس، شماره ۸۳۴)
• ارزش آنچه از آن صورت برداری می شود یا نظر کارشناسی در خصوص آن اخذ می شود یا از شهود تحقیق می شود از لحاظ ماهوی نسبت به دعوای مورد نظر خواهان در تأمین دلیل مورد نظر نمی باشد. (مهاجری، شماره ۶۸۳)
• صرف تأمین دلیل از ادله مورد نظر، دلیل حقانیت استفاده کننده از این دلایل در دعوای مربوط نیست. (مهاجری، شماره ۶۸۳)

درخواست تأمین دلیل

• درخواست تأمین دلیل به صورت کتبی یا شفاهی انجام می شود. ماده ۱۵۱ قانون آیین دادرسی مدنی)
• قید درخواست در فرم چاپی دادخواست، ماهیت آن را تغییر نمی دهد. (مهاجری، شماره ۶۸۴)
• جای درخواست تأمین دلیل فرضی است که احتمال استفاده از دلیل و مدرک دعوا در آینده ناممکن یا سخت باشد. ماده ۱۴۹ قانون آیین دادرسی مدنی)
• تنها در صورتی که تأمین دلیل از طرف ذی نفع درخواست شود، قابل پذیرش است. ماده ۱۴۹ قانون آیین دادرسی مدنی)
• درخواست تأمین دلیل می تواند از طرف مدعیّ علیه و از سوی شخصی که احتمال می دهد در آینده دعوایی علیه او اقامه شود، به عمل آید. (شمس، شماره ۸۳۳)
• عضو مجری قرار تأمین دلیل اعم از قاضی یا مدیر دفتر نباید در تأمین دلیل به کیفیت و خصوصیات دلیل مورد نظر تعرضی نماید. (مهاجری، شماره ۶۸۳)
• قبل از دادرسی و همزمان با آن درخواست تأمین دلیل، قابل پذیرش است. ماده ۱۵۰ قانون آیین دادرسی مدنی)
• درخواست تأمین دلیل ضمن دادخواست قابل پذیرش است زیرا وقتی پذیرش آن قبل از اقامه دعوا و در جلسه دادرسی ممکن باشد، در ضمن دادخواست به طریق اولی جایز است. (نظریه ۵۴۶۰/۷ – ۲۶/۸/۱۳۷۹ اداره حقوقی قوه قضاییه)
• درخواست تأمین دلیل به وسیله دادخواست به طریق اولی قابل پذیرش است و صدور قرار رد درخواست تأمین دلیل به علت اینکه در دادخواست نوشته نشده فاقد مجوز قانونی است. (نظریه ۵۴۶۰/۷ – ۲۶/۸/۱۳۷۹ ا.ح.ق ؛ مهاجری، شماره ۶۸۴)

انعکاس چهار امر در درخواست تأمین دلیل ضروری است :

1. مشخصات متقاضی.
2. مشخصات طرف مقابل [مگر در صورت عدم امکان]؛ (ماده ۱۵۴ قانون آیین دادرسی مدنی)
3. موضوع دعوایی که برای اثبات آن درخواست تأمین دلیل شده؛
4. اوضاع و احوال ایجاب کننده درخواست تأمین. (ماده ۱۵۱ قانون آیین دادرسی مدنی)

 

• ممکن است تأمین دلیلی وجود داشته باشد که خوانده ای برای آن متصور نباشد. (مهاجری، شماره ۶۹۴)
• درخواست شفاهی تأمین دلیل باید در صورت مجلس نوشته شده و به امضای درخواست کننده برسد. (ملاک م ۲۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی)

 

درخواست تأمین دلیل در موارد زیر باید در فرم مخصوص دادخواست ارائه شود :

1. در صورتی که قبل از اقامه دعوا باشد، زیرا ابتدا باید در دفتر ثبت دادخواست ها ثبت شود؛
2. در صورتی که بعد از اقامه دعوا بوده و دلایل در حوزه دادگاه دیگری باشد. (شمس، شماره ۸۳۱)

 

• در صورتی که بعد از اقامه دعوا، از دادگاه درخواست تأمین دلیل شده و دلایل هم در حوزه همان دادگاه باشد، می توان درخواست را در برگ معمولی نوشت. (شمس، شماره ۴۹۳)
• هزینه درخواست تأمین دلیل در دادگاه، پنج هزار ريال است. (بند ۱۳ م ۳ قانون وصول برخی از درآمدهای دولت ...) و در صورتی که در محل، شورای حل اختلاف تشکیل شده باشد، درخواست تأمین دلیل باید در شورا رسیدگی شود که هزینه آن سی هزار ريال است. ماده ۲۴ قانون شورای حل اختلاف)

مرجع صالح

• در مناطقی که شورای حل اختلاف وجود ندارد، دادگاهی که دلایل و امارات در حوزه آن قرار دارد صالح به رسیدگی است و در مناطقی که شورای حل اختلاف تشکیل شده، شورا صالح است. ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی مدنی ؛ بند ب م ۹ قانون شورای حل اختلاف)
• در صورتی که موضوع تأمین دلیل در حوزه دادگاه های متعدد قرار داشته باشد، برای تأمین هر دلیل به دادگاه محل وقوع آن مراجعه کرد. (شمس، شماره ۸۳۵)
• با توجه به بند ب ماده ۹ قانون شورای حل اختلاف تأمین دلیل در صلاحیت شورا های حل اختلاف است اما با عنایت به ماده ۲۲ قانون مذکور اگر تأمین دلیل توأم با دعوای اصلی یا در اثناء رسیدگی به دعوای اصلی مطرح شود و رسیدگی به دعوای اصلی در صلاحیت دادگاه باشد، رسیدگی به درخواست تأمین دلیل نیز در صلاحیت دادگاه خواهد بود.

صدور قرار

دلیل، مدرک، قرینه و اماره ای که می تواند مورد تأمین قرار گیرد از این قبیل است :

1. اطلاعات مطلعین، نظریه کارشناسی، دفاتر تجاری، دلیل موجود نزد طرف دعوا و شخص ثالث. ماده ۱۴۹ قانون آیین دادرسی مدنی)

 

• در مرحله صدور قرار تأمین دلیل، طرف مقابل درخواست کننده نباید احضار شود. (شمس، شماره ۸۳۷)
• در قرار تأمین دلیل باید دلایل و امارات موضوع تأمین مورد تصریح واقع شود تا حدود اختیارات و وظایف مأمور مجری قرار مشخص باشد. (شمس، شماره ۸۳۷)
• دادگاه رسیدگی کننده به درخواست تأمین دلیل نباید به ماهیت قضیه وارد شود. (رویه قضایی ایران، صفحه ۲۰۰)

اجرای قرار

• قرار تأمین دلیل باید به وسیله دادرس دادگاه یا مدیر دفتر اجرا شود. (نشست های قضایی قانون آیین دادرسی مدنی - شماره ۴۲۷)
• در صورتی که موضوع تأمین دلیل فوریت نداشته باشد، باید با احضار خوانده و در صورت فوریت داشتن، بدون احضار وی تأمین دلیل شود. ماده ۱۵۲ قانون آیین دادرسی مدنی)
• منظور از احضار طرف، دعوت به حضور می باشد و باید با برگ اخطاریه انجام شود. (شمس، شماره ۸۳۷)
• حضور طرف مقابل برای این است که ناظر جریان بوده و از حقوق و منافع خود دفاع کند. (مدنی، صفحه ۲۳۳)
• عدم حضور طرف مقابل، منافی تأمین دلیل نیست. ماده ۱۵۲ قانون آیین دادرسی مدنی)
• منظور از طرف مقابل، شخصی است که از طرف او دلایل تأمین می شود و احتمالاً در آینده علیه وی اقامه دعوا می شود نه کسی که دلایل در اختیار اوست. (مدنی، صفحه ۲۳۳)
• احضاریه طرف باید متضمن زمان انجام تأمین دلیل باشد و این امر ممکن نیست مگر آنکه دادگاه برای تأمین دلیل از قبل وقت تعیین نموده باشد. (مهاجری، شماره ۶۹۱)
• برای انجام تأمین دلیل باید وقت تعیین شود. (زراعت، صفحه ۵۲۲)
• اگر در متن قرار تصریح شده باشد که « تأمین دلیل با احضار طرف انجام شود» باید زمان تأمین دلیل مشخص شده و به اطلاع وی رسانده شود. (شمس، شماره ۸۳۷)
• طرف مقابل فقط برای حضور در محل تأمین دلیل احضار می شود لذا ابلاغ نسخه دوم درخواست تأمین دلیل به وی لزومی ندارد. (زراعت، صفحه ۵۲۲)
• ۴۲. در صورتی که نظر کارشناسی به عنوان دلیل تأمین شده باشد، ابلاغ آن به طرف مقابل لازم نیست. (نشست های قضایی قانون آیین دادرسی مدنی - شماره ۴۲۷)
• در صورت حضور خوانده در هنگام اجرای قرار، می تواند به نظر کارشناس اعتراض کند. (نشست های قضایی قانون آیین دادرسی مدنی - شماره ۴۲۷)
• ارائه دلایل با متقاضی آن است و در صورتی که دلایل نزد طرف مقابل باشد و از همکاری با عضو مجری قرار خودداری کند، نمی توان او را وادار به ارائه کرد، بلکه مجری قرار باید مراتب را صورت جلسه کرده و به دادگاه گزارش نماید؛ دادگاه هم با تکلیف دیگری مواجه نیست. (نظریه ۵۹۳۱/۷ – ۱/۹/۱۳۷۹ اداره حقوقی قوه قضاییه )
• نظریه کارشناس در تأمین دلیل صرفاً به منظور ملاحظه و برداشت صورت وضعیت موجود است و در صورتی که مورد اعتراض واقع شود تکلیفی برای دادگاه در مورد ارجاع امر به هیأت کارشناسان ایجاد نمی کند. (نظریه ۱۱۶۷۹/۷ – ۲۳/۱۰/۱۳۸۷ اداره حقوقی قوه قضاییه )
• در صورتی که اولاً تأمین دلیل حین دادرسی درخواست شود، ثانیاً قاضی صادر کننده رأی، اجرای قرار تأمین را به عهده بگیرد یا اجرای آن را ضروری بداند، باید حتی در صورت مخالفت طرف، قرار اجرا شود. (نظریه ۵۹۳۱/۷ – ۱/۹/۱۳۷۹ اداره حقوقی قوه قضاییه )
• برای اجرای قرار تأمین دلیل، نمی توان دستور ورود به منزل را صادر کرد. (نشست های قضایی قانون آیین دادرسی مدنی - شماره ۴۷۷)
• مجری قرار نباید به بررسی ارزش ادلّه بپردازد، بلکه باید فقط از آن صورت برداری کند. (زراعت، صفحه ۵۱۹)
• صورت مجلس تأمین دلیل سند رسمی است. بنابراین، ادعای اثبات خلاف مندرجات آن به همان ترتیبی باید به عمل آید که در سایر موارد اسناد رسمی مقرر است. (شمس، شماره ۸۴۴)
• نظریه اینکه سازش حین اجرای قرار مستلزم طرح دعوا و رسیدگی است، سازش در مرحله تأمین دلیل با فرض اینکه عضو اجرای قرار تأمین، قاضی هم بوده باشد مشمول تبصره مواد ۱۸۲ و ۱۷۸ قانون آیین دادرسی مدنی که در فصل خواص مربوط به سازش و درخواست آن مندرج است، نمی شود. (نشست های قضایی قانون آیین دادرسی مدنی - شماره ۴۵۰)
• شورای حل اختلاف پس از صدور قرار تأمین دلیل می تواند اجرای آن را با ارجاع رئیس شورا توسط یکی از اعضاء به عمل آورد. ماده ۲۳ قانون شورای حل اختلاف )

 

موارد رد درخواست تأمین دلیل

در صورتی که مرجعی که به آن مراجعه شده صلاحیت رسیدگی به دادخواست تأمین دلیل نداشته باشد، و یا درخواست فاقد شرایط باشد، باید قرار رد درخواست صادر نماید. (شمس، شماره ۸۳۶؛ مهاجری، شماره ۶۸۸)

در صورتی که درخواست تأمین دلیل فاقد شرایط شکلی لازم باشد، مثلاً هزینه دادرسی پرداخت نشده باشد، دادگاه باید قرار ردّ آن را صادر نماید. (شمس، شماره ۸۳۶)

ردّ درخواست تجدیدنظر نسبت به قراری که صادر شده با دادگاه تجدید نظر است. (مهاجری، شماره ۶۸۹)

در صورتی که درخواست تأمین دلیل، شرایط مذکور در ماده ۱۵۱ قانون آیین دادرسی مدنی را دارا نباشد، باید قرار رد صادر شود. (زراعت، صفحه ۵۲۱)

در صورتی که خواهان، درخواست تأمین دلیل را مسترد کند، دادگاه باید قرار ابطال دادخواست صادر نماید. (نشست های قضایی قانون آیین دادرسی مدنی - شماره ۳۳۴)

صدور حکم

• فقط در دو صورت تأمین دلیل به تنهایی می تواند مبنای حکم دادگاه باشد :
• خود قاضی صادر کننده رأی نسبت به تأمین دلیل مبادرت کرده باشد؛
• گزارش تأمین دلیل برای قاضی صادر کننده رأی موجب وثوق باشد ماده ۱۵۳ قانون آیین دادرسی مدنی)

منابع : باشگاه خبرنگاران - قلم صادق - پژوهشکده باقرالعلوم (ع)