فَأَمَّا الْإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ 15

اما آدمی، چون پروردگارش بیازماید و گرامی اش دارد و نعمتش دهد، می گوید: پروردگار من مرا گرامی داشت

وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ 16

و چون بیازمایدش و رزق بر او تنگ گیرد، می گوید: پروردگار من مرا خوار ساخت

كَلَّا بَل لَّا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ17

نه چنان است شما یتیم را گرامی نمی دارید،

وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ18

و یکدیگر را به اطعام، مسکین ترغیب نمی کنید،

وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلًا لَّمًّا19

و میراث را حریصانه می خورید،

وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا20

و مال را فراوان دوست دارید

تفسير:
نه از نعمتش مغرور باش و نه از سلب نعمت ماءيوس !
در تـعقيب آيات گذشته كه به طغيانگران هشدار مى داد و آنها را به مجازات الهى تهديد مـى كـرد، در آيـات مـورد بـحـث بـه مـسـاءله امتحان كه معيار ثواب و عقاب الهى است و مهم ترين مساءله زندگى انسان محسوب مى شود مى پردازد.
نـخـسـت مـى فـرمايد: (اما انسان هنگامى كه پروردگارش او را براى آزمايش اكرام كند و نعمت بخشد، مغرور مى شود، و مى گويد: خداوند مرا گرامى داشته است )! (فاما الانسان اذا ما ابتلاه ربه فاكرمه و نعمه فيقول ربى اكرمن ).
او نمى داند كه آزمايش الهى گاه با نعمت است ، و گاه با انواع بلا، نه روى آوردن نعمت بـايـد مـايه غرور گردد، و نه بلاها مايه ياس ‍ و نوميدى ، ولى اين انسان كم ظرفيت در هـر دو حـال هدف آزمايش را فراموش مى كند، به هنگام روى آوردن نعمت چنان مى پندارد كه مقرب درگاه خدا شده ، و اين نعمت دليل بر آن قرب است .
قـابـل تـوجـه ايـنـكه در آغاز آيه مى گويد: خداوند او را مورد اكرام قرار مى دهد ولى در ذيـل آيـه از ايـنكه انسان خود را مورد اكرام خدا مى بيند ملامت مى شود اين به خاطر آن است كه اكرام اول به همان معنى انعام است و اكرام دوم به معنى قرب در درگاه خداست .

و امـا هـنـگامى كه براى امتحان روزى را بر او تنگ بگيرد، ماءيوس مى شود و مى گويد: پـروردگـارم مـرا خـوار كـرده )! (و امـا اذا مـا ابـتـلاه فـقـدر عـليـه رزقـه فيقول ربى اهانن ).
يـاءس سر تا پاى او را فرا مى گيرد، و از پروردگارش مى رنجد و ناخشنود مى شود، غـافـل از ايـنـكـه ايـنـهـا هـمـه وسـائل آزمـايش و امتحان او است ، امتحانى كه رمز پرورش و تـكـامـل انـسـان ، و بـه دنبال آن سبب استحقاق ثواب ، و در صورت مخالفت مايه استحقاق عذاب است .
اين دو آيه هشدار مى دهد كه نه اقبال نعمت دليل بر تقرب به خدا است ، و نه ادبار نعمت دليـل بـر دورى از حـق ، اينها مواد مختلف امتحانى است كه خداوند طبق حكمتش هر گروهى را بـه چـيـزى آزمـايـش مى كند، اين انسانهاى كم ظرفيتند كه گاه مغرور، و گاه ماءيوس مى شوند.
در آيـه 51 (فـصـلت ) نيز آمده است : و اذا انعمنا على الانسان اعرض و نا بجانبه و اذا مـسـه الشـر فذو دعاء عريض : (هنگامى كه نعمتى به انسان مى دهيم روى مى گرداند و بـا تكبر از حق دور مى شود، اما هنگامى كه مختصر ناراحتى به او برسد پيوسته دعا مى كند و بى تابى مى نمايد).
و در آيه 9 سوره (هود) آمده است : و لئن اذقنا الانسان منا رحمة ثم نزعناها منه انه ليؤ س كفور: (هر گاه ما به انسان رحمتى بچشانيم سپس از او بگيريم نوميد و ناسپاس مى شود).
ايـن دو آيـه عـلاوه بـر ايـنـكـه مـسـاءله آزمايش الهى را از طرق مختلف گوشزد مى كند اين نـتـيجه را نيز مى بخشد كه هرگز نبايد برخوردار شدن از نعمتها، و يا محروميت از آن را دليـل بـر شـخـصـيـت و مقام در پيشگاه خداوند، و يا دورى از ساحت مقدس او بدانيم ، بلكه معيار هميشه و همه جا ايمان و تقوى است .
چـه بـسـيـار پـيـامـبـرانـى كـه بـه انـواع مـصـائب در ايـن دنـيـا گـرفـتـار شـدنـد، و در مـقـابـل چـه بـسـيـار كـفار ستمگرى كه از انواع نعمتها برخوردار بودند، و اين است طبيعت زندگى دنيا.
در ضمن ، اين آيه اشاره سربسته اى به فلسفه بلاها و حوادث دردناك نيز مى كند.
سـپـس بـه شـرح اعـمـالى كـه مـوجـب دورى از خـدا و گـرفـتـارى در چـنـگـال مـجـازات الهـى مـى شـود پـرداخـتـه ، مـى فـرمـايـد: (چـنـان نـيـسـت كـه شـمـا خـيـال مـى كـنـيـد (كـه امـوالتان دليل بر مقام شما نزد پروردگار است ، بلكه اعمالتان حـاكـى از دورى شـمـا از خـدا اسـت ) شـمـا يـتـيـمـان را گـرامـى نـمـى داريـد) (كـلا بل لا تكرمون اليتيم ).
(و يكديگر را بر اطعام مستمندان تشويق نمى كنيد) (و لا تحاضون على طعام المسكين ).
قـابـل تـوجـه اينكه در مورد يتيمان از (اطعام ) سخن نمى گويد، بلكه از (اكرام ) سخن مى گويد، چرا كه در مورد يتيم تنها مساءله گرسنگى مطرح نيست ، بلكه از آن مهم تـر جـبـران كمبودهاى عاطفى او است ، يتيم نبايد احساس كند كه چون پدرش را از دست داده خـوار و ذليل و بى مقدار شده ، بايد آنچنان مورد اكرام قرار گيرد كه جاى خالى پدر را احـسـاس نـكـنـد، و لذا در روايات اسلامى به مساءله محبت و نوازش يتيمان اهميت خاصى داده شده است :
در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم ما من عبد يسمح يده على راءس يتيم رحمة له الا اعـطـاه الله بـكـل شـعرة نورا يوم القيامة : (هيچ بندهاى دست مرحمت بر سر يتيمى نمى كشد مگر اينكه خداوند به تعداد موهائى كه از زير
دست او مى گذرد نورى در قيامت به او مى بخشد).
در آيه 9 سوره (ضحى ) نيز آمده است : فاما اليتيم فلا تقهر: (اما يتيم را مورد قهر و تحقير قرار مده ).
و اين درست در مقابل چيزى است كه در جوامع دور از ايمان و اخلاق همچون جامعه عصر جاهليت ديـروز و امـروز رواج داشـتـه و دارد، كـه نـه تـنـهـا بـه انـواع حـيـله هـا بـراى تـمـلك اموال يتيمان متوسل مى شوند بلكه خود او را در جامعه چنان تنها مى گذارند كه درد يتيمى و فقدان پدر را به تلخ ‌ترين صورتى احساس مى كند.
از آنـچـه گـفـتـيـم روشـن مـى شـود كـه اكـرام يـتـيـمـان مـنـحـصـر بـه حـفـظ اموال آنها نيست ، آنچنانكه بعضى از مفسران پنداشته اند، بلكه معنى وسيع و گسترده اى دارد كه هم آن ، و هم امور ديگر را شامل مى شود.
جمله (تحاضون ) از ماده (حض ) به معنى تحريص و ترغيب است ، اشاره به اينكه تـنـها اطعام مسكين كافى نيست ، بلكه مردم بايد يكديگر را بر اين كار خير تشويق كنند، تا اين سنت در فضاى جامعه گسترش يابد.
عـجـب ايـنـكـه در آيـه 34 سـوره (حـاقـه ) ايـن موضوع را همرديف عدم ايمان به خداوند بزرگ ذكر كرده مى فرمايد: انه كان لا يؤ من بالله العظيم و لا يحض على طعام المسكين : (او بـه خـداونـد بـزرگ ايـمـان نـمى آورد و ديگران را به اطعام مستمندان تشويق نمى كند).
سپس به سومين كار زشت آنها اشاره كرده و آنها را مورد نكوهش قرار مى دهد، و مى افزايد: شـمـا مـيراث را (از طريق حلال و حرام ) جمع كرده و مى خوريد) (و تاكلون التراث اكلا لما).
بـدون شـك خـوردن امـوالى كـه از طريق ميراث مشروع به انسان رسيده كار مذمومى نيست ، بنابر اين نكوهش اين كار در آيه فوق ممكن است اشاره به يكى از امور زير باشد:
نـخـسـت ايـنـكـه مـنـظـور جـمـع مـيـان حـق خـود و ديـگـران اسـت ، زيـرا كـلمـه (لم ) در اصـل بـه مـعـنـى (جـمـع ) اسـت ، و بـعـضـى از مـفـسـران مانند (زمخشرى ) در كشاف مـخـصـوصـا آن را بـه جمع ميان (حلال ) و (حرام ) تفسير كرده است ، به خصوص ‍ ايـنـكه عادت عرب جاهلى اين بود كه زنان و كودكان را از ارث محروم مى كردند، و حق آنها را بـراى خـود بـرمـى داشتند، و معتقد بودند ارث را بايد كسانى ببرند كه جنگجو هستند (زيـرا بـسـيـارى از امـوالشـان از طـريـق غـارت به دست مى آمد، تنها كسانى را سهيم مى دانستند كه قدرت بر غارتگرى داشته باشند!).
ديـگـر ايـنـكه وقتى ارثى به شما مى رسد به بستگان فقير و محرومان جامعه هيچ انفاق نـمـى كـنيد، جايى كه با اموال ارث كه بدون زحمت به دست مى آيد چنين مى كنيد، مسلما در مورد درآمد دسترنج خود بخيل تر و سخت گيرتر خواهيد بود و اين عيب بزرگى است .
سـوم ايـنكه منظور خوردن ارث يتيمان و حقوق صغيران است زيرا بسيار ديده شده است كه افـراد بـى ايـمـان ، يـا بـى بـنـدوبـار هـنـگـامـى كـه دسـتـشـان بـه امـوال ارث مـى رسـد به هيچوجه ملاحظه يتيم و صغير را نمى كنند، و از اينكه آنها قدرت بـر دفـاع از حـقـوق خويش ‍ ندارند حداكثر سوء استفاده را مى كنند، و اين از زشت ترين و شرم آورترين گناهان است .
جمع ميان هر سه تفسير نيز امكان پذير است .
بـعـد بـه چـهـارمـيـن عـمـل نـكـوهـيـده آنـهـا پـرداخـته مى افزايد: (و شما بسيار ثروت و اموال را دوست مى داريد) (و تحبون المال حبا جما).
شـمـا افـرادى دنـيـاپـرسـت ، ثـروتـانـدوز، عـاشـق و دلبـاخـتـه مـال و مـتـاع دنـيـا هـسـتـيـد، و مـسـلمـا كـسـى كـه چـنـيـن عـلاقـه فـوق العـاده اى بـه مـال و ثـروت دارد بـه هـنـگـام جـمـع آورى آن مـلاحـظـه مـشـروع و نـامـشـروع و حلال و حرام را نمى كند، و نيز چنين شخصى حقوق الهى آن را اصلا نمى پردازد، و يا كم مى گذارد، و نيز چنين كسى كه حب مال تمام قلبش را فرا گرفته جايى براى ياد خدا در دل او نيست .
و به اين ترتيب بعد از ذكر آزمايش انسانها به وسيله نعمت و بلا آنها را متوجه به چهار آزمـايـش مـهـم كـه ايـن گروه مجرم در همه آنها ناكام و مردود شده بودند مى كند: آزمايش در مورد يتيمان .
اطعام مستمندان .
آزمايش جمع آورى سهام ارث از طريق مشروع و نامشروع .
و بالاخره آزمايش جمع اموال بدون هيچ قيد و شرط.
و عجب اينكه تمام اين آزمونها جنبه مالى دارد، و در واقع اگر كسى از عهده آزمايشهاى مالى برآيد آزمايشهاى ديگر براى او آسانتر است .
ايـن مـال و ثـروت دنـيـا اسـت كـه بـه قـول مـعـروف (ايـمـان فـلك داده بـه بـاد) چـرا بزرگترين لغزشهاى فرزندان آدم در همين قسمت است ؟
كسانى هستند در حدى از (مال ) امينند، اما هنگامى پيمانه آنها پر شود و از آن حد بگذرد وسـوسـه هـاى شيطان آنها را به خيانت مى كشاند، مؤ منان راستين كسانى هستند كه امانت و درسـتـكـارى و رعـايـت حـقـوق واجـب و مـسـتـحـب ديـگـران را در هـر حـدى از مال و بدون هيچ قيد و شرط رعايت كنند چنين كسانى مى توانند دم از ايمان و تقوى زنند.
كـوتـاه سـخن اينكه كسانى كه از عهده امتحانات مالى در هر اندازه و كميت و در هر شرايط بـرآيـند افرادى قابل اعتماد متقى و پرهيزكار و با شخصيتند، و بهترين دوستان و ياران مـحسوب مى شوند، آنها در زمينه هاى ديگر نيز (غالبا) افراد پاك و درستى هستند، تكيه آيات فوق بر آزمونهاى مالى نيز از همين جهت است .